Rok 2024 został ogłoszony rokiem jubileuszowym 700-lecia istnienia miasta. To jubileusz, który celebruje nie tylko długowieczność miasta, ale także jego niezwykłą podróż przez wieki, przynoszącą ze sobą zmiany, wyzwania i sukcesy. Początki miasta sięgają setek lat wstecz, do czasów, gdy pierwsi osadnicy zdecydowali się zamieszkać w tym miejscu. Od tamtej pory miasto przechodziło przez różne epoki, zawsze dostosowując się do zmieniających się warunków społecznych, gospodarczych i kulturowych. Jubileusz 700-lecia stanowi także doskonałą okazję do odkrywania historii miasta, zgłębiania archiwów, a także doceniania dziedzictwa przodków, którzy przyczynili się do budowy jego dzisiejszego oblicza.
Poniżej przytaczamy tekst, który ogólnie opisuje historię miasta. Autorem tekstu jest Pan Ryszard Grzelakowski, jeden z największych miłośników Dusznik-Zdroju, pasjonata dziejów miasta, wieloletni prezes Towarzystwa Miłośników Dusznik-Zdrój. Tekst pochodzi z książki pt.: Duszniki-Zdrój, Okruchy historii – Kalendarium dziejów miasta, wydanej w 2006 roku.
Duszniki-Zdrój to małe, urocze i sympatyczne miasteczko uzdrowiskowe położone z dala od zgiełku dużych miast. Jest jednym z dziesięciu uzdrowisk w województwie dolnośląskim a piątym na Ziemi Kłodzkiej. Miasto leży w bezpośredniej bliskości granicy państwowej z Czechami. Gmina Miejska zajmuje powierzchnię 2228 ha. Samo miasto posiada obszar 1175 ha, w tym 219 ha użytków rolnych oraz 761 ha lasów
Miasto usytuowane jest w zasięgu dwóch jednostek strukturalnych Sudetów: bloku krystalicznego Gór Bystrzyckich i Orlickich oraz Niecki Śródsudeckiej, w zachodniej części Ziemi Kłodzkiej, na wysokości 568-1084 m n. p. m. Duszniki leżą w miejscu, gdzie Bystrzyca Dusznicka, zwana też Zieloną, zmienia swój bieg z południkowego na równoleżnikowy. Uzdrowiskowa część miasta wciśnięta w zwężający się fragment doliny Bystrzycy Dusznickiej leży w odległości około 1,5 km na południowy zachód od centrum i prawie całkowicie otoczona jest zwartymi kompleksami leśnymi. Miasto i uzdrowisko łączą trzy główne drogo komunikacyjne: ulica Zdrojowa, Aleja Chopina i Ulica Wojska Polskiego. Administracyjnie do Dusznik-Zdrój należą osady położone wyżej, na zboczach Gór Orlickich, obecnie dzielnice miasta: Podgórze, Graniczna, Kozia Hala, Wapienniki i Zieleniec. Ślady pobytu człowieka na terenie Dusznik-Zdroju sięgają czasów neolitu /4000-1800 lat p. n. e. o czym świadczą znaleziska archeologiczne.
Pierwsze pisane źródła dotyczące Dusznik pochodzą z XIII w. Wówczas Duszniki były jeszcze małą osadą wiejską należącą do państewka magnackiego Homole /Gomole/, które obejmowało swoim zasięgem włościod dzisiejszej Kudowy aż po Polanicę i od Gór Stołowych do Topielisk w Górach Bystrzyckich. Siedziba władcy mieściła się w warownym zamku górującym nad przełęczą Polskie Wrota, przez którą prowadził trakt handlowy stanowiący jeden z wariantów dawnego, rzymskiego szlaku, łączącego Śląsk z Czechami.
Dokument z 1366 roku, dotyczący ufundowania przez braci von Pannvitzów/Panowiców/ – ówczesnych właścicieli zamku Homole – ołtarza Św. Katarzyny dla parafialnego kościoła w Dusznikach, już określa to osiedle jako „Oppidum” /miasto/ i dlatego powszechnie przypuszcza się, że prawa miejskie zostały nadane tej miejscowości w okresie między 1300 a 1350 rokiem, być może około 1324 r. Według innych przekazów nadanie praw miejskich miało miejsce w 1346 r.
Pierwotne nazwy miasta: 1324 r. Reinharcz; 1328 r. Reynharts; 1366 r. Oppidum Reinhardi; 1375 r. Dussniki; 1742 r. Reinrt Stadt; 1815 r. Reinerz; 1945 r. Duszniki-Zdrój.
Niemieckie nazwy miasta: /Reyhanrcz, Oppidum Reihardi, Renharcz, Reinharz, Reinerz /różni autorzy wyprowadzają z różnych źródeł/. Przypuszcza się, że w grę wchodzą tu kopalnie żelaza istniejące w okolicach Dusznik – „rein Erz” /czyste rudy/. Przekonywującym byłoby też wprowadzenie nazwy od imienia Reinhardus, ale określenie takie spotyka się rzadko. Możliwe jednak, że był jakiś Reinhardus, któremu osiedle zawdzięcza swój rozwój.
Odnośnie etymologii nazwy „Dussniki” to jest kilka teorii. Niektórzy przypuszczają, że nazwa pochodzi od słowiańskiego słowa „dużo”, „duże” /miałoby to związek z obszarem osiedla/, a końcówki „nik” spotykamy u Słowian w nazwach miast, np. Rybnik, Oborniki. Inni autorzy nazwę „Dussnik”, później „Dusznik”, „Duszniki” wywodzą od leczenia tu już w bardzo dawnych czasach schorzeń dróg oddechowych, chorób „dusznich”. Jak wiadomo w języku czeskim słowo „dusny” znaczy „ciężko oddychający, dychawiczny, astmatyczny”. Koncepcja ta wydaje się być słuszna.
Od początku XVI w. miasto na tyle dobrze prosperowało, że pozwoliło to władzom Dusznik na wykupienie Zamku Homolskiego i okolicznych terenów od cesarza Rudolfa II. W 1648 roku Duszniki stały się miastem Królewskim, jednak zostały zniszczone ciągłymi przemarszami wojsk w czasie trwania wojny 30-letniej. Nic nie przypominało dawnego bogactwa. Mieszkało tu zaledwie 25 mieszczan, większość domostw została opuszczona. Trzeba było niemal całego XVII wieku aby nastąpiła powolna regeneracja wyniszczonego miasteczka. Dopiero wiek XVIII przynosi ponowny wzrost dobrobytu, rozwija się sukiennictwo, papiernictwo. Powstają w tym czasie liczne dzieła sztuki sakralnej: zespół figuralnych w Rynku, dłuta słynnego na Śląsku Leonarda Webera, rzeźba Św. Nepomucena, obecny barokowy kościół parafialny pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła.
W drugiej połowie XVIII w. Duszniki zasłynęły dzięki źródłom wody mineralnej jako miejscowość kuracyjna. Właściwości miejscowych źródeł znane były już we wczesnym średniowieczu. Pierwsza, historyczna wzmianka pojawiła się już w 1408 roku. Ale naukowe przebadanie nastąpiło dopiero w 1769 r. i wtedy zaliczone je oficjalnie do wód leczniczych. Szybka kariera Dusznik jako kurortu rozpoczęła się na początku XIX w. Nastąpił nowy etap w życiu spokojnego dotąd miasteczka. Powstawać zaczęła dzielnica kuracyjna w Dolinie Bystrzycy Dusznickiej w kierunku na południowy wschód od miasta. W tym czasie, w 1822 roku odradza się hutnictwo, powstaje huta żelaza rodziny Mendelssohnów, położona w Dolinie Hutniczej /Alte Schmelze/. Działają tam trzy piece i dwa młoty, zatrudnionych jest około 400 pracowników.
Najstarsza część Dusznik po dwóch wielkich pożarach w 1819 i 1844 roku szybko odbudowano. Latem 1822 r. miasto stało się właścicielem całego zdroju i w krótkim czasie zaliczono je do zamożnych, jako że uzdrowisko przynosiło spore dochody.
Wybuch wojny austriacko-pruskiej w 1866 r. na krótki czas przerywa dobrą passę, miasto zostaje wyludnione i częściowo uszkodzone. Po otrzymaniu sporego odszkodowania od obu walczących stron, Duszniki po raz kolejny odradzają się. Uzdrowisko otrzymuje poparcie najwyższych władz państwowych i zaliczone zostaje oficjalnie do najlepszych zdrojów cesarstwa.
Do uzdrowiska ściągały tysiące Polaków. Do najznakomitszych niewątpliwie należy Fryderyk Chopin, który przebywał tu w 1826 roku, a z wcześniejszego okresu król Polski Jan Kazimierz, który udając się po abdykacji do Francji, zatrzymał się tu na krótko w 1669 r. W 1828 r. młody Zygmunt Krasiński, udając się na studia do Genewy pokrzepił się kawą w tutejszej „Austerii”. W 1851 roku przebywał w Dusznikach na kuracji „poeta-tułacz” Roman Zmorski. O pobycie śląskiego poety Konstantego Damrota świadczą jego liryczne wiersze. W 1881 r. bawił przejazdem w uzdrowisku Adolf Dygasiński. Na cmentarzu przykościelnym parafii pw. Św. Piotra i Pawła są mogiły oficerów polskich żołnierzy napoleońskich, podpułkownika Ludwika Kijeńskiego z armii generała Zajączka i majora Teofila Stamirowskiego z dywizji Jana Henryka Dąbrowskiego. W zajeździe „Pod Czarnym Niedźwiedziem” nocowali: książę Blücher – pogromca Napoleona, feldmarszałek hrabia von Gneisenau, feldmarszałek hrabia von Moltke, król Saksonii, wielki książę Michał Pawłowicz. Szczególnie chętnie przebywali w Dusznikach muzycy, istniała tu wielce sprzyjająca atmosfera, od drugiej połowy XVI w. działały stowarzyszenia muzyczne i śpiewacze. Przed Chopinem a także w latach następnych przebywał tu Józef Elsner, który zachęcił swego ucznia do przyjazdu do Dusznik. Koncert młodocianego artysty nie był zjawiskiem odosobnionym. Kilka lat wcześniej w 1823 r. koncertował w Dusznikach na cele dobroczynne 14 letni Feliks Mendelssohn-Bartholdy, znany później jako wybitny kompozytor i pianista. Odwiedzał on często poddusznicką osadę swoich stryjów. W latach 1861 i 1863 przebywał w Dusznikach wybitny polonofil, poeta niemiecki, przyjaciel Mickiewicza, Karl von Holtei. Pozostało po nim wiele wierszy i opracowań promujących miasto i uzdrowisko dusznickie.
W pamięci dawnych mieszkańców Dusznik pozostają takie osoby jak: Hugo Bartsh /1876-1957/ – muzyk, kapelmistrz, przez 7 lat grał w orkiestrze zdrojowej. Był ostatnim wielkim muzykiem ludowym Ziemi Kłodzkiej. Georg Bernazky /1896-1976/ – nauczyciel, znawca folkloru Ziemi Kłodzkiej, zwłaszcza malarstwa na szkle. Anton Rathsmann /1764 – 1812/ – duchowny jezuita, pedagog, historyk na Uniwersytecie Wrocławskim i w Gimnazjum Św. Macieaj. Elizabeth Müller /1890 – 1980/ – pisarka o pseudonimie literackim Isa Ernst, autorka utworów o motywach regionalnych i poezji. Julius Stephan /1877-1954/ entomolog, podróżnik, pisarz regionalista, od 1929 do 1945 r. mieszkał w Dusznikach-Zdroju. Zgromadził ogromną kolekcję motyli /ponad 11 tys./ znajdującą się obecnie w warszawskim muzeum. Aust Paul ur. w Dusznikach w 1866 r., zmarł w Sobieszowie w 1934 r., malarz i grafik, autor wielu pejzaży dusznicki.
W Dusznikach bardzo duże zmiany w wyglądzie miasta nastąpiły głównie w latach 80 i 90 dziewiętnastego stulecia oraz na początku XX wieku. Był to czas sprawowania bardzo ważnej funkcji burmistrza miasta przez Paula Denglera. Trudno pominąć nazwisko tego człowieka, jeżeli chcemy mówić o jakiejkolwiek dziedzinie życia miasta na przełomie wieków. Dengler potrafił proces przekształcania miasta objąć racjonalnym planem i konsekwentnie go realizować. doprowadzając Duszniki do pozycji jednego z najbardziej znanych w Europie kurortów. Urząd swój sprawował od 1867 do 1903 r. Za jego czasów zbudowano halę spacerową, zmodernizowano Nowy Dom Zdrojowy /dziś szpital uzdrowiskowy „Jan Kazimierz”/, rozbudowano łazienki, powstały wodociągi, trzy elektrownie wodne, gazownia, dwa parki – Holteia i Czarny Staw /park Denglera/, doprowadzono kolej.
Dengler całkowicie zmienił miasto. Zastał Duszniki drewniane, a odchodząc zostawił murowane Co najistotniejsze w jego działalności, to zgodnie z ówczesnymi wymogami europejskimi kierowano się poglądem, że rozwój przestrzenny miasta należy powiązać z możliwością zapewnienia jego mieszkańcom wszelkich, niezbędnych wygód cywilizacyjnych. Stawiał też burmistrz na równi wartości ekonomiczne, sanitarno-zdrowotne, kulturalne i estetyczne. To Dengler w 1897 roku przyczynił się do odsłonięcia pomnika Fryderyka Chopina, ufundowanego przez warszawskiego melomana Wiktora Magnusa, a odlanego przez znaną warszawską firmę Braci Łopieńskich według projektu artysty Lewandowskiego.
Druga wojna światowa stosunkowo łaskawie obeszła się z całą Ziemią Kłodzką, która przypadła Polsce. Wojska radzieckie wkroczyły do Dusznik 10 maja 1945 roku. Było to dwa dni po zakończeniu II wojny światowej. Po wysiedleniu ludności niemieckiej w 1946 roku zaczęła wzrastać ilość napływowej ludności polskiej. Byli to repatrianci i przesiedleńcy z dawnych terenów wschodnich II Rzeczypospolitej oraz Polski centralnej. Po 1945 roku Duszniki stały się jednym z najpopularniejszych uzdrowisk i wczasowisk w Polsce. Już w 1946 r. zorganizowano pierwszy Festiwal Chopinowski, aby uczcić pamięć pobytu wielkiego mistrza tonów w Dusznikach w 1826 r. Dzisiaj Międzynarodowy Festiwal Chopinowski w Dusznikach-Zdroju jest zjawiskiem wyjątkowym na mapie polskiej kultury. Nie dlatego, że jest najdłużej istniejącym festiwalem muzycznym w Polsce, lecz przede wszystkim z racji swojego dorobku i zasięgu artystycznych dokonań. Pełni szczególną rolę – kultywuje twórczość Fryderyka Chopina wśród rodaków. Jednocześnie jest miejscem ukazywania się nowych, twórczych interpretacji jego dzieł w polskiej i światowej pianistyce. Nie mogło być inaczej, skoro w Dworku Chopina w Dusznikach występowały największe sławy pianistyki. Przyczynia się festiwal do popularyzacji na najwyższym poziomie artystycznym muzyki Chopina wśród słuchaczy – od najbardziej elitarnych profesjonalistów i wytrwałych koneserów poprzez szeregi melomanów, kuracjuszy, turystów i wczasowiczów, przebywających do Dusznik z kraju i zagranicy w czasie trwania festiwalu.
Rozwój miasta i uzdrowiska spowodował budowę nowych osiedli Chopin I i Chopin II. Rozwinęło się liczne budownictwo jednorodzinne. W ostatnich latach po katastrofalnej w 1998 r. powodzi, odrestaurowano hale pijalni wody mineralnej, Park Zdrojowy, powstało wiele luksusowych hoteli. Trwają wiercenia w poszukiwaniu wód termalnych, obecnie uzyskano już wodę o temperaturze około 40 stopni C. na głębokości ponad 1500 m.
Duszniki zachowały w całości oryginalny układ urbanistyczny złożony z dwóch części: miasta i uzdrowiska. W obu częściach istnieje wiele cenny obiektów zabytkowych: średniowieczny układ rynku z barokowymi i renesansowymi domami, kościół parafialny pw. Św. Piotra i Pawła z unikalną amboną w kształcie wieloryba pochodzącą z XVII w. zachwycająca w kształcie, unikalna zabytkowa papiernia z 1605 r., gdzie dziś mieści się najpiękniejsze muzeum papiernictwa w Europie, należące do najstarszych obiektów tego typu. W Zdroju urzeka urok architektury sanatoriów i pensjonatów, Teatr Zdrojowy – Dworek Chopina i Park Zdrojowy.
Ryszard Grzelakowski,
tekst opublikowany za zgodą Towarzystwa Miłośników Dusznik-Zdroju
