Pierwsze wzmianki o mieście

Pierwsze pisane źródła dotyczące Dusznik pochodzą z XIII w. Wówczas Duszniki były jeszcze małą osadą wiejską należącą do państewka magnackiego Homole z niewielkim warownym zamkiem nad przełęczą Polskie Wrota.

Dokument z 1366 roku, dotyczący ufundowania przez braci von Pannvitz ołtarza Św. Katarzyny dla parafialnego Kościoła w Dusznikach, określa Duszniki jako Oppidium (miasteczko). Na podstawie tego i innych dokumentów zakłada się, że prawa miejskie zostały nadane pomiędzy  1300 a 1350 rokiem.

Pierwotne nazwy z różnych dokumentów to:

• 1324 r. – Reinharcz,
• 1328r. Reynharts, 1366r.
• Oppidium Reinhardi,
• 1375 r. Dussnik,
• 1743 r. – Renert Stadt,
• 1815 r. Reinerz,
• 1945 r. Duszniki Zdrój.

Nazwa niemiecka Reinerz, która obowiązywała w XIX wieku nawiązuje najprawdopodobniej do kopalni żelaza rein Erz – czyste rudy. Natomiast słowiańskie określenie miasta: Dussnik wywodzi się być może od „leczenia tu już w bardzo dawnych czasach schorzeń dróg oddechowych, chorób dusznich”. Jak wiadomo, w języku czeskim słowo „dusny” znaczy „ciężko oddychający, dychawiczny, astmatyczny”.

Pierwsze wody i rozwój gospodarczy

Pomimo, iż Duszniki leżały przy trakcie handlowym i pełniły funkcje osady handlowej (z prawem targu), ich początkowy rozwój związany był jednak głównie z odkryciem w okolicy ród żelaza (połowa XIV wieku). Przerabiano ją w hucie w pobliskiej wsi Brottendorf, znajdującej się obecnie w południowej części Zdroju. Duszniki przynosiły niezłe dochody właścicielom, którzy w drugiej połowie XIV wieku przenieśli tutaj stolicę swojego państewka z zamku Homole.

Dierych z Janowitz, właściciel dóbr w Nachodzie, który pod koniec XIV wieku przejął państewko homolskie, nadał mieszczanom dusznickim sporo przywilejów, między innymi prawo do karania browarników oraz partaczy(niecechowych piekarzy z przedmieścia), łapania ptaków, zbierania drewna z pól, wypasu bydła i łowienia ryb. Prawa te potwierdzali kolejni właściciele państewka homolskiego w latach 1505, 1540, 1548. W 1505 Duszniki miały już Burmistrza i radę miejską.

Od początku XVI w. miasto na tyle dobrze prosperowało, że pozwoliło to władzom Dusznik na wykupienie Zamku Homolskiego i okolicznych terenów od cesarza Rudolfa II. W mieście powstawały szpital, ratusz, publiczna łaźnia, papiernia, kościół na cmentarzu i kościół parafialny świętych Piotra i Pawła.  Rozwijał się handel, produkcja sukna, papieru i górnictwo.

W 1612 roku miasto wykupiło prawa wyższego sądownictwa, co świadczy, że cały czas dążono do jak najdalej idącej samodzielności.

Pierwsza połowa XVII wieku to dramat miejscowości. Wojna trzydziestoletnia i ciągłe przemarsze wojsk przez miejscowość zniszczyły ją kompletnie. W 1648 roku w dniu zakończenia wojny mieszkało tu zaledwie 25 mieszczan, większość domostw została opuszczona. Trzeba było niemal całego XVII wieku aby nastąpiła powolna regeneracja zniszczonego miasteczka.

Wiek XVIII przynosi ponowny wzrost dobrobytu, rozwija się sukiennictwo i papiernictwo. W 1751 roku miasto liczy 106 mistrzów sukienniczych i 62 czeladników. Do dziś stoi ich okazały dom cechowy z 1715 roku a okrągłe pieczęcie dusznickiego cechu przechowuje Muzeum Narodowe we Wrocławiu.

Powstają też w tym czasie liczne dzieła sztuki sakralnej: zespół figuralny w rynku, rzeźba Św. Nepomucena, obecny barokowy kościół parafialny pw. Apostołów Piotra i Pawła.

W 1796 roku przebadano naukowo „Źródło Zimne” (znane też jako Zimny Zdrój) i zaliczono je do leczniczych źródeł monarchii pruskiej. Staje się to oficjalnym początek dusznickiego Zdroju. Szybka kariera Dusznik jako kurortu rozpoczęła się jednak dopiero na początku XIX wieku.

W XIX wieku rozwój Dusznik wstrzymały wojny napoleońskie, potem w 1827 r. powódź a w 1844 r. wielki pożar, który strawił 70% zabudowy miasta, w tym ratusz i kościół. Upadało też tkactwo wypierane tańszą produkcją wielkich angielskich tkalni maszynowych.

Na szczęście rozpoczął się silny rozwój części zdrojowej, a ponieważ w 1822 roku miasto stało się właścicielem Zdroju to w krótkim czasie zaliczono je do zamożnych, jako że uzdrowisko przynosiło spore dochody. W tym samym roku  odradza się też hutnictwo -powstaje huta żelaza rodziny Mendelssonów, położona w Dolinie Hutniczej. Działają tam 3 piece i dwa młoty, zatrudnionych jest 400 osób. Modny kurort przyciągał „wielkich” tego świata. Ludwik Zamenhof, Ludwik Kijeński, Zygmunt Krasiński, Wiktor Magnus,  Fryderyk Chopin, Józef Elsner czy też Feliks Mendelssohn-Bartholdy.

Wybuch wojny austryjacko-pruskiej w 1866 r. na krótki czas przerywa dobrą passę, miasto zostaje wyludnione i częściowo uszkodzone. Po otrzymaniu sporego odszkodowania od obydwu stron wojny Duszniki po raz kolejny odradzają się. Uzdrowisko otrzymuje poparcie najwyższych władz państwowych i zaliczone zostaje oficjalnie do najlepszych zdrojów cesarstwa.

Bardzo duże zmiany w wyglądzie Dusznik nastąpiły w latach 80 i 90 XIX w. oraz na początku wieku XX za sprawą burmistrza Paula Denglera. Potrafił on proces przekształcania miasta objąć racjonalnym planem i konsekwentnie go realizować doprowadzając uzdrowisko do pozycji jednego z najbardziej znanych w Europie kurortów. Urząd swój sprawował od 1867 do 1903 r (36 lat). Za jego czasów zbudowano halę spacerową, zmodernizowano Nowy Dom Zdrojowy, rozbudowano Łazienki, powstały wodociągi, trzy elektrownie wodne, gazownia, dwa parki, doprowadzono do miasta kolej (1905r.).

Dengler całkowicie zmienił miasto – zastał je drewniane, a odchodząc pozostawił murowane.

Druga wojna światowa stosunkowo łaskawie obeszła się z całą Ziemią Kłodzką, która po wojnie przypadła Polsce. Wojska radzieckie wkroczyły do Dusznik 10 maja 1945 roku. Po wysiedleniu ludności niemieckiej do miasta zaczęła napływać ludność polska – przesiedleńcy z dawnych terenów wschodnich II Rzeczypospolitej oraz Polski centralnej.

Po 1945 roku dokonano nowych odwiertów, obudowano źródło Agata. Przy wjeździe do miasta zbudowano nowe osiedle mieszkaniowe z wielkiej płyty, głównie z myślą o robotnikach zatrudnionych w miejscowych Zakładach Elektrotechniki Motoryzacyjnej ZEM. W 1969 roku powstała obwodnica miejska, dzięki czemu tranzyt z Kłodzka i Kudowy nie przebiega już przez uliczki miasta.

Teksty pochodzą z:

Duszniki Zdrój, jakich nie znacie Anna Kurek-Perzyńska, Marek Perzyński

Okruchy Historii, Ryszard Grzelakowski